Spomen-park „Jajinci” mesto je gde je, prema procenama zakopano, ali i ubijeno oko 60.000 ljudi najveće je gubilište u Srbiji. Ovih dana su posle 80 godina počeli prvi istraživački radovi i utvrđivanje gde se u okviru dva i po hektara prostiru masovne grobnice. Biće to zahtevan zadatak jer su Nemci od 1941. do 1944. godine na ovom mestu ubijene zakopavali, a kasnije i otkopavali i spaljivali. Za to su koristili zatvorenike sa Sajmišta i iz Banjičkog logora, a kada ni oni više nisu imali snage da to rade i njih su ubijali, a poneke i polužive bacali na lomaču.
– Na ovom mestu u te četiri godine masovno su dovođeni i ubijani Srbi, Jevreji, Romi, pristalice partizanskog, ali i ravnogorskog pokreta… odnosno protivnici nemačke okupacije bilo s rasne ili političke strane. Najveći broj Jevreja koji su pre toga bili zatočeni na Sajmištu završio je ovde. Logor na Sajmištu oformljen je 8. decembra 1941. i tu su dovedeni ne samo Jevreji iz Beograda, nego iz Banata, okoline Šapca… cele Srbije. Bilo je čak Jevreja koji su iz Beograda pobegli u Split, a odatle ponovo vraćeni na Sajmište – priča dr Milan Koljanin, istoričar.
Kada je reč o drugim zatvorenicima, bilo je više pristalica partizanskog pokreta jer je u to vreme bilo dosta ilegalnih akcija u Beogradu. Oni su hapšeni, isleđivani, a zatim streljani ovde.
Kada su nemački okupatori sredinom 1942. u Beograd dovezli kamion – gasnu komoru, odnosno dušegupku, krenulo je sistematsko, svakodnevno ubijanje Jevreja iz logora na Sajmištu koji se u početku zvao „Jevrejski logor Zemun”.
– Zatočenici su sukcesivno od sredine marta do 10. maja 1942. godine odvoženi i ubijani u dušegupci na putu od Sajmišta do Jajinaca. Tu su bacani u jame koje su kopali zatvorenici logora na Banjici i sa Sajmišta, koji su kasnije kao nepoželjni svedoci ubijani – kaže Koljanin.
Od početka novembra 1943. godine do početka aprila 1944. Nemci su organizovali veliku akciju spaljivanja leševa u Jajincima. To je radila jedna posebna jedinica „Zonderkomando 1005” koja je po celoj Evropi, posebno Istočnoj, uništavala tragove nemačkog zločina.
– Prema sećanju jednog od zarobljenika, dovedenog ovde da kopa jame, Dušana Drče, koji je sa trojicom drugova uspeo da pobegne sa ovog gubilišta, u neke grobnice bacani su žene i deca. Na osnovu žutih traka na rukama oni su zaključili da je reč o jevrejskim žrtvama – naglašava Koljanin.
A da meštani ne bi znali šta se ove radi, okupatori su naredili da se oko gubilišta podigne drvena ograda.
– Naravno da se dalo naslutiti šta se ovde dešava jer se dim video svaki dan. Ipak, Nemci su se trudili da to drže kao tajnu i svi oni koji su kopali jame i spaljivali žrtve, osim ove četvorice koji su pobegli, pobijeni su – napominje Koljanin.
Prve žrtve su u Jajincima sahranjene u leto i u jesen 1941. i to i zakopavanje trajalo je sve do početka akcije spaljivanja leševa 1943.
– Mada je po sećanju Drče i tada, 1943, dovedena jedna grupa zatvorenika i streljana, a zatim spaljena na njihove oči. Posle toga prestale su likvidacije zarobljenika u Jajincima. Zatočenici iz logora na Banjici ubijani su i sahranjivani na Centralnom i Sefardskom jevrejskom groblju, ali su odvoženi i ubijani i na drugim lokacijama poput Malog Požarevca. Kada je reč o broju zakopanih i spaljenih žrtava u Jajincima, do broja od oko 60.000 došlo se nekim matematičkim metodama. Na osnovu izjava onih koji su uspeli da pobegnu izračunalo se koliko se dnevno spaljivalo pa se to pomnožilo sa brojem dana koliko je spaljivanje trajalo. To baš nije pouzdan broj pa ostaje velika nepoznanica koliko ljudi je zaista ovde pokopano. Ono što je sigurno jeste da ih je bilo desetine hiljada žrtava i ovo je u svakom slučaju najveće stratište u Srbiji – ističe Koljanin.
Nije ovde jedino mesto gde su nemački okupatori otkopavali i spaljivali žrtve. Radili su to i u Zrenjaninu, ali u mestu Jabuka u blizini Pančeva gde postoji spomen-obeležje.
Pre Drugog svetskog rata za vreme Kraljevine Jugoslavije Jajinci su bili jedno od najvećih strelišta za obuku vojske. Od 1941. do 1944. postali su najveće stratište, a onda je opet posle rata ovaj lokalitet postao vojno strelište.
– Jovan Rajs, naš čuveni patolog, jevrejsko je dete. On je uspeo da preživi Drugi svetski rat, ali je njegova porodica stradala na Sajmištu. On je svedočio da je posle rata ovde kao vojnik dolazio da vežba gađanje. Tek kasnije, pedesetih godina, ovaj prostor proglašen je za memorijal. Prvi spomenik postavljen je 1952. godine i nalazi se na ulazu u Spomen-park, dok je veliki spomenik autora Vojina Stojića podignut 1988. godine – ističe dr Koljanin.
