Kratka ulica u beogradskom naselju Marinkova bara na prvi pogled ni po čemu nije posebno prepoznatljiva. Niz porodičnih kuća, asfalt koji bi zahtevao novi sloj, usporeni mir nekadašnjeg kraja sa „sumnjivom” reputacijom.
Pažnju jedino privlači relativno nova tabla sa nazivom „Ulica Svemira Jovanovića”, koja samo rađa pitanje – ko je bio čovek ovako velikog i neobičnog imena?
Skojevac u akciji
Skromna beleška u imeniku beogradskih ulica glasi: „Svemir Jovanović-Brka, limar i član KPJ”. I to je to. Dve stavke po kojima ga istoriji pamti i koje više skrivaju nego što otkrivaju. Malo detaljnija pretraga otkriva priču o tragediji čitave jedne generacije čiji su jedini spomen danas ulice rasute po beogradskim naseljima i poneka stavka na požutelim stranicama policijskih arhiva.
Svemir Jovanović rođen je 20. maja 1914. godine u Ljubinju, u Hercegovini, od oca Petra i majke Stane, rođene Peško. Kako je dobio ovako i danas neobično ime, nije poznato.
U Beograd je, verovatno kao i većina stanovništva pre i posle njega, dospeo „trbuhom za kruhom” sa samo 13 godina. Ovo saznajemo sa kartice iz arhiva Uprave Beograda, gde stoji da je njegova prva adresa u Beogradu bila Kosmajska 17, na kojoj je živeo od 23. marta 1927. godine. U narednim godinama u kartonu se ređa tuce adresa iz beogradskog predgrađa, uobičajna slika radničkog sloja koji je jedva spajao kraj s krajem.
Ista kartica beleži i dva značajna događaja. Naime, početkom 1939. godine ženi se Zorkom, sa kojom 1. oktobra iste godine dobija sina Petra.
Život radnika između dva svetska rata bio je izuzetno težak. Obespravljeni, u raskoraku između elite koja se bogatila i siromaštva u kome je grcala zemlja i dve decenije posle razornog Prvog svetskog rata, bili su plodno tlo za klijanje nove komunističke ideologije koja je obećavala ispravljanje nepravde, bolje uslove rada i svetlu budućnost za nove naraštaje.
Tako je verovatno i Svemir stupio u kontakt sa zabranjenom ideologijom, a izvesno je da bio vrlo aktivan u delovanjima kako KPJ (Komunističke partije Jugoslavije), tako i SKOJ-a (Saveza komunističke omladine Jugoslavije). O tome svedoči beleška da je prilikom racije 1940. godine uhapšen i osuđen na 23 dana zatvora zbog organizovanja ilegalnog štrajka.
Ilegalno delovanje u okupiranom Beogradu
Hapšenje i „obrada“ u policiji ga nisu sprečili da godinu dana kasnije, u uslovima kada je okupator sa svojim doušnicima temeljno pratio, pretresao i hapsio svakog ko je na bilo koji način pokušao da pruži otpor, u svom domu održava tajne sastanke ilegalaca.
Iz jednog zapisnika sa slušanja saznajemo da je Svemir imao dvostruku ulogu kao važan član VI rejonskog komiteta KPJ za Beograd. Jedna se odnosila na organizovanje štampanja komunističkih letaka. Druga je bila organizovanje prebacivanja beogradskih omladinaca put Kosmaja i slobodnih teritorija uz pomoć beogradskog trgovca Špire Prostrana. Na to su ukazivale kako mape okoline koje su zaplenjene prilikom hapšenja, tako i izjave preživelih saboraca i doušnika Specijalne policije.
Ove akcije bile su čest besplodne. Ilegalci su redom bili gimnazijalci, studenti i mladi radnici koji su bez ikakve pripreme i znanja danima tumarali po Kosmaju tražeći partizane i tako bili laka meta za žandarme koji su ih odvodili u Beograd i zloglasni Banjički logor.
Banjički logor – adresa bez povratka
Banjički logor osnovan je juna 1941. godine i tokom okupacije bio je najveći koncentracioni logor na području Beograda i Srbije. Formiran je po odluci kvislinške vlade u nekadašnjoj kasarni 18. Pešadijskog puka na Banjici. Tokom više od tri godine svog postojanja, od jula 1941. do oktobra 1944. godine, bio je tamnica za skoro 24.000 ljudi, od kojih je dobar deo streljan u Jajincima i samom logoru ili stradao od posledica isleđivanja i užasnih uslova. Zbog toga što je dobar deo, inače detaljne, nemačke dokumentacije uništen 1943. godine, tačan broj žrtava verovatno nikada neće biti utvrđen.
Banjički logor bio je i adresa na koju početkom februara 1942. godine dospeva i Svemir Jovanović-Brka, u sklopu veće grupe ilegalaca koji su uhapšeni tokom jedne od akcija Specijalne policije. Naime, hapšenje je izvršeno posle izjave koju policiji daje Branko Mišković-Blinher, limarski radnik i nekadašnji član Mesnog komiteta SKOJ. Na nagovor agenata, pristaje da „otkuca” svoje dotadašnje saborce i otkrije dobar deo mreže pokreta otpora. Pored Jovanovića, dovedeni su još i: Dragutin Filipović, Jakov Živanović, Aleksandar Stanković, Strahinja Petrović, Konstatin Kovač, Krsta Nišić, Branko Blašković i Jelica Purić.
Ovo hapšenje i Blinherovo svedočenje bili su praktično smrtna presuda za ilegalce. Po brzom postupku i bez prava na odbranu, svi pripadnici grupe sem Jelice Purić, koja je puštena na intervenciju, streljani su već 9. marta 1942. godine.
Nekoliko decenije kasnije jedna uličica na opštini Voždovac poneće njegovo ime. Ono što je zanimljivo je da se ova ulica seče sa ulicom koji nosi ime Slobode Trajković, učesnice NOB i verenice Lole Ribara, koja je gotovo u isto vreme kada i Svemir dospela u logor na Banjici i dva meseca posle Svemira stradala na isti način.
