„Fabrika smrti” na obodu Beograda, koncentracioni logor na Banjici, primio je prve zatočenike 9. jula 1941, a do rasformiranja, 3. oktobra 1944. godine, kroz njegove zidine prošlo je gotovo 30.000 ljudi najrazličitijih nacionalnosti, zanimanja, starosnih doba, političkih opredeljenja… Ukupno je stradalo 4.286 zatočenika.Ono što je Banjički logor u organizacionom pogledu činilo posebnim jeste postojanje unutrašnjeg komandnog dvojstva i podela nadležnosti između kolaboracionističkih i nemačkih organa. Podela na „srpski” i „nemački” deo logora bila je uvedena iz praktičnih razloga i nije bila znak „ravnopravnosti” dve uprave.
Nemački deo logora bio je pod neposrednom komandom Gestapoa. Njihova je bila poslednja reč u donošenju odluke o sudbini zatočenika i u srpskom delu logora, odakle su zatočenici često preuzimani za dalje isleđivanje ili likvidaciju. Od kraja avgusta 1941. u logor su dovođeni zatočenici iz cele Srbije, tako da je on brzo prevazišao lokalnu funkciju i postao direktna nadležnost nemačkog vojnoupravnog komandanta Srbije.Banjički logor je, kao i logor na Sajmištu, nasuprot već ustaljenoj praksi nacista širom Evrope, bio izložen pogledima građana. Ovakvo pozicioniranje trebalo je da ima za svrhu, i imalo je, zastrašivanje građana Beograda.
Knjige ličnih podataka pritvorenika Koncentracionog logora Banjica čuvaju se u Istorijskom arhivu Beograda od oktobra 1968, kada su preuzete od Republičkog sekretarijata za unutrašnje poslove SR Srbije, zajedno sa građom fonda Uprave grada Beograda – Specijalne policije. Tada je preuzeto osam knjiga, a prilikom preseljenja Arhiva u novu zgradu u Ulici Palmira Toljatija na Novom Beogradu zagubljena je sedma knjiga, koja je, srećom, uspešno rekonstruisana na osnovu podataka iz druge arhivske građe. Usled učestalog korišćenja u operativne svrhe prilikom izvođenja sudskih procesa nakon Drugog svetskog rata, knjige su preuzete u dosta lošem stanju, oštećenih listova i korica. Oštećenja su nakon preuzimanja sanirana u Arhivu različitim metodama konzervacije i restauracije.U knjige su upisivani sledeći podaci o zatočenicima: ime i prezime, zanimanje, datum i mesto rođenja, ime roditelja, bračno stanje, adresa i mesto boravka, datum dovođenja u logor i od koga su dovedeni, kao i njihovo dalje kretanje i sudbina. Podaci su unošeni hronološki, po datumu dolaska u logor, a ispred svakog imena upisan je redni (registarski) broj. Brojno stanje logoraša i njegove oscilacije zavisili su od intenziteta represije, a procenjuje se da se kretalo između jedne i tri hiljade zatvorenika, sabijenih na malom prostoru logorskih prostorija, predviđenih za neuporedivo manji broj i razvrstanih po kategorijama na osnovu „težine prestupa”.
Originalne knjige evidencije zatočenika koncentracionog logora Beograd–Banjica priređene su za objavljivanje u Istorijskom arhivu Beograda i štampane u dva toma 2009. godine. Pored uvodne studije koja sadrži tekstove sa detaljnom analizom ideje logora kao „laboratorije totalitarnih režima” i istorijskim viđenjem širenja logorskog aparata po okupiranoj Srbiji, u knjizi je dat i statistički pregled nacionalne, polne, starosne, socijalne i profesionalne strukture zatočenih. Knjiga sadrži i naučni aparat sa dodatnim objašnjenjima, širi spisak korišćene literature, prateće registre, fotografski materijal, a posebno treba istaći da su brojni podaci proveravani i upoređivani sa drugim sačuvanim arhivskim izvorima, te se došlo i do novih podataka o broju banjičkih zatočenika. Pored ostalog, utvrđeno je da su u logoru bila zatočena i lica čija se imena ne nalaze u logorskim knjigama. Autori tekstova uvodne studije su prof. dr Milan Ristović i prof. dr Ljubodrag Dimić, kao i arhivski savetnici Evica Micković i Milena Radojčić. Uvodna studija je štampana i u prevodu na engleski jezik kao zasebno izdanje Istorijskog arhiva Beograda 2014. godine, a dostupna je za slobodno preuzimanje na sajtu Arhiva. (Banjica Concentration Camp – Introduction to the Books of Evidence of Detainees)
Povodom osamdeset godina od rasformiranja Logora Banjica, tokom 2024. godine u Istorijskom arhivu Beograda pripremljena je onlajn platforma čiji središnji deo predstavlja sekcija sa pretraživom bazom sačuvanih podataka za oko 23.500 zatočenika logora, zabeleženih u originalnim knjigama koje se čuvaju u Arhivu.
Osnovu novoformirane baze podataka čine podaci iz originalnih knjiga korišćeni za priređivanje štampanog izdanja iz 2009. godine. Ovom prilikom, u cilju onlajn objavljivanja i dostupnosti, izvršena je dodatna revizija kojom su korigovani uočeni nedostaci uz minimalne intervencije na izvornim podacima. Provera i korekcija podataka nastalih pri rekonstrukciji izgubljene sedme knjige doprinela je i otkrivanju podataka za jednog od tri zatočenika za kojeg su nedostajali podaci. U okviru polja „napomena” date su i dodatne informacije o zatočenicima pronađene u drugim izvorima, odnosno arhivskoj građi Istorijskog arhiva Beograda.
Pored stručne publike i edukativnog potencijala ovakvog načina prezentovanja istorijskih podataka, veb-izdanje evidencionih knjiga Banjičkog logora sigurno će poslužiti i širem krugu zainteresovanih, poput brojnih potomaka i rođaka zatočenika i žrtava logora. Nadamo se da će na ovaj način od zaborava biti dodatno otrgnuti podaci o svim licima koja su bila zatočena i još jednom biti ukazana počast žrtvama.
Zatočenici koncentracionog logora Banjica:
